Quảng Ninh có truyền thống lịch sử văn hóa lâu đời. Ngay từ thời đại đồ đá, người Việt cổ đã đến Quảng Ninh chinh phục biển, dựa vào biển để sinh tồn. Trong quá trình lâu dài thích ứng với môi trường biển đảo để sinh tồn ấy, những chủ nhân của vùng biển đảo đã sáng tạo ra nhiều giá trị quý giá. Đó là những những phong tục, tập quán, thói quen, hành vi ứng xử, cung cách sinh hoạt thể hiện trong chuyện ăn, mặc, ở, đi lại… thích ứng với môi trường biển đảo. Người Quảng Ninh đã từng bước hình thành và khẳng định nền Văn hóa biển. Bài viết này không có tham vọng giới thiệu về nền Văn hóa biển Quảng Ninh, mà chỉ khẳng định một số đặc trưng tính cách của con người Quảng Ninh (được hình thành từ quá trình dài lâu tương tác với môi trường biển đảo), nhằm góp phần định hình “thương hiệu người Quảng Ninh” trong mắt bạn bè trong nước và quốc tế.

Ấn tượng đầu tiên

Khi tiếp xúc với một người lạ, điều đầu tiên để lại ấn tượng cho ta chính là giọng nói của người đó. Người Hà Nội nổi tiếng là nhẹ nhàng, dịu dàng (Chẳng thơm cũng thể hoa nhài/ Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An), nên giọng nói cũng nhỏ nhẹ, mềm mại như gió thoảng. Nhưng người Quảng Ninh lại khác. Âm sắc giọng nói của người Quảng Ninh trầm trầm, vang vang, dày dặn và ấm áp. Nó mộc mạc và gợi cho người nghe cảm giác tin cậy, mạnh mẽ. Người dân Quảng Ninh nói chuyện với âm lượng lớn, thô mộc, thẳng thắn, không vòng vo, không hoa mĩ. Điều đó do môi trường biển đảo tạo thành. Bởi ngoài khơi xa, sóng, gió là những tác nhân gây nên tiếng ồn, ngăn trở dân chài nói chuyện với nhau. Giữa tiếng sóng gió ồn ào, khi nói chuyện, người ta buộc phải phát ra âm lượng lớn có thể lấn át được độ ồn của sóng gió, và câu từ cũng cần ngắn gọn, chỉ đảm bảo đủ thông tin, chứ không hoa mĩ, cầu kì. Điều đó đã định hình nên tập quán “ăn to nói lớn” hoặc “ăn sóng nói gió” của người Quảng Ninh. Tập quán này cũng đồng thời thể hiện sự tự tin, bộc trực của người miền biển.

Tuy nhiên, nếu ai đã hiểu nguồn gốc của tập quán này thì thêm yêu người Quảng Ninh, còn không thì sự “ăn to nói lớn”, thẳng thắn, thô mộc, không khéo léo đó đôi khi lại làm cho người phương xa cảm thấy hơi khó chịu, nhất là khi mới tiếp xúc lần đầu, hoặc ở nơi công cộng. Thiết nghĩ, người dân Quảng Ninh cần trân trọng những giá trị truyền thống, tuy nhiên, trong tùy từng hoàn cảnh, cũng nên tiết chế và khéo léo hơn để thực hiện nếp sống văn hóa, văn minh, nhất là trong bối cảnh phát triển du lịch của tỉnh nhà như hiện nay.

Sóng dữ tạo nên bản lĩnh

Biển cả phong phú và giàu có, nhưng biển cả lại cũng là môi trường nguy hiểm và khắc nghiệt. Thách thức lớn nhất đối với ngư dân là bão tố. Năm này qua năm khác, họ phải căng mình chống chọi với biết bao trận bão, chịu thiệt hại nghiêm trọng về tài sản, tính mạng. Tuy nhiên bão chỉ mới là một trong muôn vàn thách thức mà ngư dân phải đối mặt trong môi trường biển cả. Trong quá trình mưu sinh ở môi trường khắc nghiệt này, thiên tai nhân họa luôn rình rập dân biển (gặp phải nước xoáy, đá ngầm, cá mập, hải tặc, hỏng thuyền, hết nước ngọt, hết lương thực, ốm đau...). Đó là chưa kể những biến cố bất thường mà họ phải chống đỡ trong những chuyến đi. Để chống chọi với thiên tai, thích ứng với môi trường, trải qua nhiều thế hệ, người dân Quảng Ninh đã dần trui rèn cho mình sự mạnh mẽ, bản lĩnh kiên cường, quyết đoán, sẵn sàng đương đầu với khó khăn thử thách.

Tính cố kết cộng đồng, “mình vì mọi người”

Bất cứ ai đi biển cũng có thể gặp tai nạn, tai ương có thể ập đến bất ngờ, không trừ một ai, bởi thế nên dù quen biết hay không thì ngư dân đều hết mình để hỗ trợ người gặp nạn, vì “giúp người cũng là giúp mình”, có như vậy thì đến khi mình gặp nạn lại có sự tương trợ. Điều đó đã tạo nên tập quán sống “mình vì mọi người”, “lá lành đùm lá rách”, sẵn sàng tương trợ lẫn nhau của người dân Quảng Ninh.

Môi trường biển đảo cũng đã tạo nên tập quán hợp tác trong sản xuất của người vạn chài. Trừ các gia đình thủy cư trên các con thuyền thường tổ chức đánh bắt cá theo cấp độ gia đình, còn lại nói chung, để tổ chức đánh bắt cá ngư dân phải góp vốn hợp tác. Mỗi loại ngư cụ để đánh bắt thường cần một số bạn thuyền mà ở quy mô từng gia đình không thể nào có đủ nguồn nhân lực. Cho nên dù đi khơi hay về lộng, nghề đánh bắt cá luôn đòi hỏi sức mạnh của tập thể. Cách thức tổ chức mưu sinh như vậy đã góp phần làm nên tính cách cởi mở, hợp tác và cố kết cộng đồng cao của người Quảng Ninh.

Hào sảng Quảng Ninh – nét đẹp trong con người vùng di sản

Điểm mấu chốt tạo nên sự khác biệt, đặc thù trong tính cách của người miền biển Quảng Ninh nằm ở chỗ: họ là những người con của Vùng di sản. Vịnh Hạ Long là một di sản độc đáo bởi địa danh này chứa đựng những dấu tích quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển lịch sử Trái đất, là cái nôi cư trú của người Việt cổ, đồng thời là tác phẩm nghệ thuật tạo hình vĩ đại của thiên nhiên với sự hiện diện của hàng nghìn đảo đá muôn hình vạn trạng, với nhiều hang động kỳ thú quần tụ thành một thế giới vừa sinh động vừa huyền bí. Sống giữa khung cảnh thiên nhiên đẹp, kì ảo và nên thơ như vậy, con người tất nhiên cũng trở nên lãng mạn và hào hoa. Vì lẽ đó mà cho đến ngày nay, Quảng Ninh là nơi sản sinh ra nhiều thế hệ văn nghệ sĩ được cả nước biết tên, có nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật, mĩ thuật nhiếp ảnh nổi bật, có giá trị tư tưởng và nghệ thuật cao. Điều đó chính là sự thể hiện ra bên ngoài của nét hào hoa con người vùng di sản, hay nói một cách khác, đó là: người Quảng Ninh vừa có chất “thép”, lại vừa có chất “tình”; vừa mạnh mẽ thô mộc, lại vừa phóng khoáng hào hoa.

   Sự hòa quyện của chất “thép” và chất “tình” cũng đã làm nên một đặc tính riêng có ở người Quảng Ninh: đó là sự Hào sảng. “Hào sảng” nghĩa là thanh thoát, rộng rãi, không gò bó; là sự cho đi mà không cần nhận lại, không tính toán vụ lợi. Hào sảng còn thể hiện tính tình cao cả, hiếu khách, nhân ái, nghĩa tình, không tham lam, không ích kỷ, không cá nhân chủ nghĩa. Đặc tính này khiến người Quảng Ninh được mến, được yêu, được vị nể trong mắt bạn bè phương xa, nhưng mặt trái của nó lại là sự “sĩ diện”, “vung tay quá trán”.

Hội tụ và lan tỏa

Có nhà nghiên cứu đã đúc kết được rằng: Văn hóa Quảng Ninh là sự kết hợp của cả 3 yếu tố: “Văn hóa biển”, “Văn hóa công nhân mỏ” và “Văn hóa đồng bằng sông Hồng”. 3 yếu tố văn hóa đó đã hội tụ, gắn kết với nhau một cách hài hòa, mà chất keo gắn kết lại không gì khác ngoài cái gốc là môi trường biển đảo phóng khoáng. Văn hóa biển đã tạo nên “cái chất” con người Quảng Ninh hào sảng, bao dung, nghĩa tình, không cục bộ địa phương nên dễ dung nạp hài hòa cùng “Văn hóa đồng bằng sông Hồng”, “Văn hóa công nhân mỏ”. Từ đó, những đặc tính tốt đẹp của người Quảng Ninh được lan tỏa, tạo nên sức mạnh tổng hợp để vượt qua mọi khó khăn, thách thức, góp phần xây dựng, bảo vệ tỉnh Quảng Ninh giàu mạnh, phát triển bền vững.  

Thay cho lời kết

Những phẩm chất, tính cách nổi trội, dễ nhận biết của người Quảng Ninh không phải bỗng nhiên một lúc mà có được. Nó là kết quả của sự tương tác hàng ngàn năm trong môi trường biển đảo, phải trải qua thời gian dài hun đúc, tôi luyện trong suốt quá trình lập nghiệp, góp phần tạo nên những nét văn hóa biển rất đặc trưng của vùng đất Quảng Ninh. Những giá trị văn hóa đặc sắc ấy rất cần được giữ gìn, khẳng định và phát huy hơn nữa, để “thương hiệu Người Quảng Ninh” tạo được ấn tượng đẹp trong lòng bạn bè trong nước và quốc tế.